Słonecznica (owsianka)

Leucaspius delineatus (Heckel, 1843)

Cechy taksonomiczne – Ciało słonecznicy jest o przekroju eliptycznym, wydłużone, nieco ścieśnione z boków. Wygrzbiecenie niewielkie, głowa niewielka. Oczy bardzo duże. Otwór gębowy duży, skośnie ścięty. Wąsików brak. Łuska ułożona na ciele dachówkowo. Bardzo łatwo odpada od skóry. Linia boczna niewyraźna, przebiega tylko na krótkim odcinku obejmującym od 2 do 12 łusek za wieczkami skrzelowymi.

Płetwa grzbietowa słonecznicy jest krótka, odbytowa dłuższa. Wolne brzegi tych płetw są równo ścięte. Płetwa ogonowa z głębokim wcięciem sięgającym do połowy jej długości. Płetwy brzuszne zaczynają się (w pionie) przed początkiem płetwy grzbietowej. Brzuch pozbawiony jest wyraźnego kila. Otrzewna słonecznicy jest pigmentowana, koloru prawie czarnego. Pęcherz pławny dwuczęściowy, z dużą, długą tylną komorą. Przewód pokarmowy krótki, równy w przybliżeniu długości ciała.

Ubarwienie. Grzbiet zielonkawoszary. Wzdłuż grzbietu ciągnie się wąska, znacznie ciemniejsza smuga. Głowa ciemna. Boki i brzuch srebrzyste. Z boków na trzonie ogonowym i tylnym odcinku tułowia ciągnie się błyszcząca, niebieskawa lub zielonkawoniebieska smuga. Płetwy zabarwione na kolor jasnoszary lub bezbarwne.

Cechy przeliczalne. Zęby gardłowe bardzo zmienne, zwykle dwuszeregowe, czasem jednoszeregowe. Wzór uzębienia jest następujący: 1.5-5.1, 1.5-4.1. 2.5-4.1, 2.5-4.2, 2.5-5.2, 5-4, 5-5. Najczęściej spotyka się dwa pierwsze wzory uzębienia. Łuska słonecznicy jest średniej wielkości, cykloidalna, o owalnym kształcie, przezroczysta, z szeroko rozstawionymi sklerytami i przesuniętym centrum.

Zasięg występowania

Słonecznica występuje w Europie Środkowej i Wschodniej. Zachodnia granica sięga do Renu, a wschodnia do dorzecza Wołgi. Północną granicę stanowią wybrzeża Bałtyku i Morza Północnego, natomiast południowa granica przebiega przez Kaukaz, Bałkany i Alpy. W Polsce występowanie słonecznicy stwierdzono prawie na całym obszarze kraju z wyjątkiem terenów górskich.

Biologia

Rozród. Dojrzałość płciową słonecznica osiąga w wieku 2 lat. Rozród w zależności od warunków termicznych, rozpoczyna się w maju lub w czerwcu. Na Pojezierzu Mazurskim słonecznica przystępuje zwykle do rozrodu około połowy czerwca, przy temperaturze wody powyżej 18°C. Jaja składa w kilku porcjach wśród roślinności wodnej, na korzeniach przybrzeżnych itp. Do rozrodu przystępuje stado słonecznic co kilka lub kilkanaście dni, szczególnie po nagłych wzrostach temperatury. Ostatnią porcję jaj składa około połowy lipca. Po tym okresie jajniki samic zawierają jedynie pojedyncze, duże, nie wydalone jaja oraz owocyty następnych generacji. W obrazie histologicznym jajnika przed rozrodem można natomiast zauważyć owocyty o różnej wielkości i niejednakowo zaawansowane w rozwoju. Jaja złożone w miejscu rozrodu są prawie bezbarwne z odcieniem żółtawym, pokryte substancją kleistą, dzięki której przyczepiają się do substratu. Indywidualna płodność samic jest niewielka i dla ryb z jezior Piecek i Dgał Mały waha się od 700 do 2100 jaj. Natomiast płodność względna przybiera bardzo wysokie wartości w zakresie od 300 000 do ponad 900 000 jaj na 1 kg masy ciała samic (Białokoz, 1973).

Rozwój. Inkubacja jaj słonecznicy, w warunkach akwaryjnych przy temperaturze 20 °C trwa około 4 doby. Wylęgające się larwy są przezroczyste, słabo’ pigmentowane. Zachowują się podobnie jak inne larwy ryb karpiowatych. Przytwierdzają się do substratu, skąd podpływają do powierzchni wody w celu napełnienia pęcherza pławnego. Pierwsze łuski zakładane są przy długości ciała od 10 do 13 mm.

Pokarm. W pierwszym roku życia pokarmem słonecznicy są drobne formy planktonowe. Starsze ryby odżywiają się przede wszystkim skorupiakami planktonowymi oraz owadami latającymi, które padając na powierzchnię wody stają się dla słonecznicy łatwo dostępne. W jeziorze Piecek (Białokoz, Krzywosz, Zachwieja, 1977) stwierdzono, że miesiącem najintensywniejszego odżywiania się słonecznicy był sierpień. W miesiącach zimowych słonecznica pobierała niewiele pokarmu. Dojrzałe płciowo osobniki zjadały średnio w ciągu roku 15 g pokarmu, przyrastając przy tym o 1,5 g. Współczynnik pokarmowy wyliczony na podstawie tych danych wynosi około 10 i nie odbiega zbytnio od współczynników pokarmowych innych ryb, odżywiających się podobnym pokarmem. Żerowiska słonecznicy zmieniają się w zależności od pory roku i pogody. W ciepłe, spokojne dni słonecznica żeruje tuż przy powierzchni wody, najczęściej w bezpośrednim sąsiedztwie oczeretów, stanowiących jej schronienie w przypadku niebezpieczeństwa. Nocą spotkać ją można na zupełnie odkrytych płyciznach. W czasie wietrznej pogody przebywa w miejscach zacisznych, wśród roślinności wynurzonej. Późną jesienią gromadzi się w wielkie stada, przebywając w strefie litoralnej aż do nastania lodów. Po pojawieniu się lodów schodzi w głębsze partie jeziora. Rejon zimowania jest wspólny dla ryb młodocianych i dojrzałych płciowo.

Wzrost. Słonecznica jest rybą małych rozmiarów, rzadko przekracza 8 cm długości (l.c). Tempo wzrostu długości i masy ciała ma powolne. Żyje do 5 lat.

Siedlisko i znaczenie gospodarcze

Słonecznica jest rybą stadną. W ciągu całego roku przebywa w zgrupowaniach łatwych do zaobserwowania. Prowadzi bardzo aktywny tryb życia. Pływa szybko przemieszczając się czasem na znaczne odległości. Spłoszona wyskakuje z pluskiem nad powierzchnię wody. W jeziorze wiosną, po zejściu lodów, słonecznica opuszcza głębsze miejsca zimowania przechodząc do strefy litoralnej, w której przystępuje do żerowania. Ryby niedojrzałe płciowo przebywają w oddzielnych grupach, z dala od ryb dojrzałych.

Środowiskiem słonecznicy są jeziora, stawy, wolno płynące rzeki, starorzecza i drobne zbiorniki wodne. Najczęściej zasiedla wody znacznie zeutrofizowane. Jest bardzo odporna na deficyt tlenowy. Czasem żyje w zbiornikach, w których oprócz karasia nie występują żadne inne ryby. W całej Polsce jest licznie spotykana. W niektórych miejscach wytwarza bardzo silne populacje stanowiąc istotne ogniwo w obiegu materii zbiornika, konsumując znaczne ilości planktonu i będąc przy tym obiektem pokarmowym dla ryb drapieżnych.

Słonecznica ze względu na małe wymiary, nawet w przypadku masowego występowania nie jest poławiana jako ryba konsumpcyjna. Ponieważ odżywia się planktonem, w gospodarce rybackiej traktowana jest jako gatunek konkurujący z innymi planktonożernymi gatunkami ryb. Połowy słonecznicy przeprowadzane są przy okazji zwalczania innych niepożądanych ryb. W niektórych jeziorach, a także w stawach, można wykorzystać liczną populację słonecznicy jako pokarm cennych ryb drapieżnych. Słonecznica używana jest często jako przynęta w połowach wędkarskich. Gatunek ten nie podlega okresowi i wymiarowi ochronnemu.