Ciernik (kolka, kat, czart)

Gasterosteus aculeatus Linnaeus, 1758

Cechy taksonomiczne – Ciało ciernika ma kształt wrzecionowaty, mniej łub więcej wydłużony. Na grzbiecie występują przed cofniętą do tylu płetwą grzbietową zwykłe 3 duże pojedynczo sterczące kolce. Płetwy brzuszne zamienione są w pojedyncze kolce. Głowa duża. Otwór gębowy dolny. Szczęki uzębione. Oczy duże. Trzon ogonowy krótki i silnie zwężający się ku płetwie ogonowej. Płetwa ogonowa zaokrąglona. Boki ciała zwykle pokryte są poprzecznie w stosunku do osi ciała wydłużonymi płytkami kostnymi. Liczebność płytek kostnych ciernika jest różna i przeważnie waha się w zakresie od 7 do 26. Sporadycznie zdarzają się osobniki pozbawione płytek kostnych. Za zmniejszającymi się proporcjonalnie do szerokości ciała płytkami kostnymi znajduje się w tylnej części trzonu ogonowego silnie wykształcony kil boczny.

Cechy mierzalne. Na podstawie przeprowadzonych przez Penczaka (1960, 1962) szczegółowych pomiarów biometrycznych ciernika z rzeki Ner wybrano kilka ważniejszych wartości współczynnika procentowego obliczonego w stosunku do długości ciała (47,8 mm). Współczynnik procentowy maksymalnej wysokości ciała wynosi 23,82%, minimalnej 4,46%, długości głowy 25,25%, wysokości głowy 19,26%, długości szczęki górnej 7,30%, długości trzonu ogonowego 32,31%, długości płytki medialnej 16,90%, szerokości płytki medialnej 5,93%. Według tego autora niektóre cechy mierzalne wykazują dość wyraźny dymorfizm płciowy.

Ubarwienie. Grzbiet ciernika jest przeważnie stalowoszary z ciemnym odcieniem. Ubarwienie brzucha jaśniejsze. Samce w okresie godowym zmieniają barwę boków na zielononiebieską. Podbrzusze staje się jaskrawoczerwone. Tęczówka zabarwia się na niebiesko z opalizującym srebrzystym odcieniem. Ciemniejsze stają się płetwy grzbietowe i odbytowa. Ubarwienie samic w okresie godowym pozostaje bez zmian.

Cechy przeliczalne. Błona podskrzelowa ciernika przyrośnięta jest do przegrody międzyskrzelowej. Na grzbiecie występują charakterystyczne dla gatunku zwykle 3 silne kolce, przy czym liczebność ich sporadycznie waha się od 2 do 5. Znamienną cechą gatunku są występujące na bokach ciała zamiast łusek tarcze kostne i kil boczny na trzonie ogonowym. W miejscu płetw brzusznych występują pojedyncze kolce, których nasady częściowo otaczają zrośnięte z sobą kości pasa miednicowego.

Zróżnicowanie gatunku na terenie wód Polski

Ciernik należy do najbardziej polimorficznych gatunków ryb. Zmienność ta, dotycząca głównie liczby kolców grzbietowych, tarczek grzbietowych i płytek kostnych na ciele, oraz stopnia wykształcenia kila bocznego na trzonie ogonowym, stała się podstawą wyodrębnienia licznych form ciernika. W wodach Polski, Penczak (1960) na podstawie licznych materiałów własnych oraz literatury wyodrębnił 8 form ciernika. Cztery spośród nich o pełnym pokryciu ciała płytkami kostnymi i dobrze wykształconym kilem ogonowym różnią się między sobą tylko liczbą kolców grzbietowych. Do grupy tej zostały zaliczone następujące formy ciernika:

f. biarmata Bertin o dwóch kolcach i sześciu lub pięciu tarczkach grzbietowych,

f. trachura Cuv. et Val. (teraculeata) o trzech kolcach i sześciu tarczkach grzbietowych,

f. tetracantha Cuv. et Val. o czterech kolcach i sześciu tarczkach grzbietowych,

f. quiquecantha Penczak o pięciu kolcach i siedmiu tarczkach grzbietowych.

Pozostałe 4 formy mają na grzbiecie trzy kolce, lecz różnią się między sobą liczebnością płytek kostnych na bokach ciała oraz stopniem wykształcenia kila ogonowego. Są to następujące formy:

f. semiloricata Cuv. et Val. z małą przerwą w opancerzeniu tylnej części ciała i dobrze zachowanym kilem ogonowym,

f. semiarmata Cuv. et Val. z dużą przerwą w opancerzeniu, liczba płytek na bokach przedniej części ciała wynosi od 2 do 4 lub 6; kil zachowany,

f. gymnura (lub leiura) Cuv. et Val. z płytkami kostnymi tylko w przedniej części ciała; brak kila ogonowego.

f. hylogymna Regan, z kilkoma płytkami bocznymi lub bez; brak kila ogonowego.

Zasięg występowania

W Europie ciernik występuje pospolicie od południowej części Nowej Ziemi aż po zlewnie mórz Białego, Północnego i Bałtyckiego do Oceanu Atlantyckiego. Jest również w zlewni Morza Śródziemnego obejmującego wybrzeża Maroka, Hiszpanii, Francji, Włoch i byłej Jugosławii.

Występuje także w zlewisku północno-wschodnich wybrzeży Morza Czarnego oraz w Morzu Azowskim. Poza tym występuje w Islandii. W Ameryce Północnej, w zlewisku Atlantyku występuje od Labradoru do Wirginii oraz w południowej Grenlandii, a w zlewisku Oceanu Spokojnego występuje od Cieśniny Beringa wzdłuż Alaski do Kalifornii. We wschodniej Azji występuje od Cieśniny Beringa do Korei i Japonii. Nie stwierdzono ciernika w zlewisku Oceanu Lodowatego na terenach Syberii oraz Kanady. Nie ma też ciernika w zlewni Morza Kaspijskiego.